زبان زدها

 

                         

گَوويَل دعوا كَنِن—ابلهون باوركُنِن

 

فرهنگ بختیاری

 

                   

                                               شگفتی جهانی

           دانشمندان کشورهای جهان از طرح وساخت لباس مردان بختیاری درشگفت شده اند

           چرا که :

                  -- شلوار دبیت پشت و رو ندارد.

                  --  چوغا زیر و رو ندارد.

                  -- و.... گیوه ها چپ و راست ندارند.

          براستی که سادگی و صداقت بختیاری ها هما نند لباسشان در گفتار و کردار و پندارشان

           نهفته است.  

چو- باز

.      

   

متل های بختیاری

   

                       متل دونم متیزه.....

 يه خروسي داشت خاك پيته ييكرد كه يه سكه ده شاهي نِه جُست. يهو ز خوشالي 

 

  قارني كه:

 

-- قوقولي قوقو يه ده شاهي جُسُتم

 

خان دستو رداد ده شاهي نِه زِ خروس بِگِرِن. خروس دو وارتِه قارني :

 

-- قوقولي قوقو  خان محتاج پيل مُنِه..

 

خان دستو رداد ده شاهي نِه به خروس پس بِدِن. . خروس دو وارتِه قارني:

 

-- قوقولي قوقو  خان زِ مُ اِترسِه.  

 

خان دستو رداد ئي دَو خروسِ نُه دسگير كنن.   خروس  زونو قارني :

-- قوقولي قوقو  خان خروس دُزِه..

 

خان دستو رداد ئي دفه سر خروسِ نِه بِوُرِن تا دي پررويي نكنه. خروس هم قارني :

 

-- اي داد اي بيداد خان قاتله.

 

اما تا مال و آبادي بيان باخَوَروابون كارد تِشني خروسِ نِه بريد. خروس زيركارد هم ول

 

 كن خاننبيد و دادزِيد :

-- واي چه كارد تيزي خينُم حَرُمِت

خان دستو رداد يه پلويي با خروس درست كنن. خروس لابلا پلو هم ول كن نبيد و قارني :

 

-- واي چه حمومِ گرمي

 

خان يه تيكه گَهپي زِ گوشت خروس وُند وا دُهون. خروس كه مابين گِلي خان گيركِردِه بيد قارني:

-- چه ليلِه مُستِراوِ تنگي    

 

به هربدبختي كه بيد زحلق وَست مِنِ اِشكَم. خروس اُچُ هم قارني :

 

-- واي چه سَلارخونِه ء بدبویی.. په بو کشتم.. 

 

خان  دستو رداد اَفتَوِه نِه پر كنن كه بره كِنارَو. هميطو كه گل به ري همه تون زورزِيد

 

 و يه تيكه زِ  هيكلِس جدا وابيد اُچُ هم حتي خروس دَس وِردار نبيد و زِ ته جيَر قارني :

 

__آخي.... مردم .. غينِ خان دِهرِست و مُ آزاد آبيم...

 

کوچ...

    چه خووه مال بار کنه یارت وابات بو   

                                کمیت چال زین مخملی به زیربات بو

  

       

وای عزیزم می نا بنوش دسمال هف رنگ   

                                       چی تی هات بیدا  نداد به ایل چالنگ 

متل های بختیاری

 

     

   مَتَل دونم مَتیزِه- دالو رید به تَویزِه - تَویزِه نِه بُردُم شُشتُم  دالونِه زِیِدُم کُشتُم

                                   ( برد  و  گردو )

 یَه بَردی بید یَه گِردو  

بَرد زِیـد سَرِ گِردو نهِ-اِشکند

گِردو-رَه- تِی داس- گُ – د ابَرد سرُمِ اِشکَند

 داس گُ - بَرد سیچه سرِکُرُمِ - اِشکَندی؟

 گُ - سیچِه علف پام سَوزکِرد !! گُ-علف سیچِه

 پاس سَوزکِردی؟ گُ-  سیچِه میش –گُمُمِ- چَرد!!

 گُ - میش سیچِه گُمِسِ چَردی؟ گُ- سیچِه گرگ -

 دُمبُمِ –خَرد! گُ- گرگ سیچِه دُمبِسِ خردی؟ گُ-

 سیچِه سَی بُم پارس کردِ! گُ- سَی –سیچِه بِس

 پارس کِردی ؟ گُ- سیچِه- دالو- نونا خووِنِه-

 خُس- اِخوره- نون کولِه نِه- اِدِه – به ایما !!

گُ- دالو- سیچِه- نونا کولِه نِه- اِدی –به سَی ؟

گُ- سیچِه- مُشک – هَمبونِمِ – دِرد !! گُ- مُشک-

سیچِه هَمبونِسِ-  دِردی ؟ گُ :

دِردُ مِس – و- دِردُ مِس-به – غینِ–دالو–کِردُ مِس!!

      

            

 

اسامی اسب ها دربختیاری

 

                  

                          نا مگذاري اسب ها در بختياري 

خِرسان : اسب قوي، تنومند، شجاع و يكه شناس  

كَهَر      :   اسب     سياه 

سَمَند    :   اسب با رنگ بين قهوه اي روشن و بز 

كُميت   :   اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد

كُميت جال: اسب زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني كمي سفيد

اَلُ  :       اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني سفيد تر

بور :      اسب     كُميت بايال بور 

                          

غمخواری

   

 ز قدیم و ندیم گدنه :

  لر سی لر امیره عرو سی عرو. البت یو درحد شعاره اما:   

 به  دردِ يَك اَيَرخَرديم، قَوولِه    

                          به گُردِه بارِ يَك بُرديم، قَوولِه

 به ئي دنيا كه آخِر وابميريم    

                           اَيَرسي هم ديه مُرديم، قَوولِه

  

 

بخت یار

 

 زدست زمانه ببایدگریست          زبرنوبدستان کسی زنده نیست

      

 دریغا   کجایند    شیرا ن نر         تفنگهای  برنو  و  اسب کهر

 

              

کجایند   زنهای   می نا بسر          نشینند و زایند  شیران  نر

         

مرا دودمانم ز یک گوهر است          نژادم  زخورشید بالاتر ا ست

 

گرایران زمین بختیاری نداشت          گمانم ره بخت یاری نداشت

    

 

 

 

 

منقل

 

                  

 منقَلهِ گرم كردُمِه-بيَو-واديارُم      

       شصت و پنج بست- زِيدُمَه-هَني خمارُم 

افتخار ُم يونِه كه بين هم تبارام اصلا" معتاد نيد.يعني بختياري

جماعت زِ ئِي چي ها به ديره. و فقط منقلِه سي كواو كِنجِه

ئيخو. بنازم به اراده بختياري ها

معما

                           

                               معما

َگَوو-زينِه-شُرگِلا          

            

هالو-زينِه-عينِلا

    

                                        

حالا- زينه-عينِلا   

            

اِبو-چِنِه- شُرگِلا؟؟؟؟؟؟؟           

                                                                                                       

ختي و خدا- اَ يَر درعرض سه ديقِه جوابِسِه جُستي آي كيوت بالايِِه

خورزمار... اَندِي متاسفم سيت...خدا وكيلي زِ كسي كمك نگِري...

 

مصلحت

      

چوپاني گله را به صحرا برد .به درخت گردوي تنومندي رسيد. از آن بالا رفت و به چيدن گردو مشغول شد كه ناگهان گردباد سختي در گرفت، خواست فرود آيد، ترسيد. باد شاخه اي را كه چوپان روي آن بود به اين طرف و آن طرف مي برد. ديد نزديك است كه بيفتد و دست و پايش بشكند.   مستاصل شد...از دور بقعه امامزاده اي را ديد و گفت: 
-اي امام زاده گَلُمِه نذرت اِكُُنُم ، از ئي درخت سالم  بيارُم پایین...

قدري باد ساكت شد و چوپان به شاخه قوي تري دست زد و جاي پايي پيدا كرده و خود را محكم گرفت وگفت: 

-اي امام زاده خدا راضي ني بو كه زن و بچه مو  بيچاره ها از تنگي و خواري بميرن و تو همه گله نِه  صاحب آبوي!!! نصف گله نِه بِت اِدُم و نصف ديس سي خُم... 
قدري پايين تر آمد. وقتي كه نزديك تنه درخت رسيد گفت: 
-اي امام زاده نصف گله نِه  چطوري اِخوي ضَفت  بكني؟ همه سونه ا خُم ضَفت اِ كنم. در عوضس كشك و پشم نصف گله نِه  اِدُم به خُت.

 وقتي كمي پايين تر آمد گفت: 

-بالاخره چوپونَم كه بي مِزد ني بو. كشكِش سي تو، پشمِش سي مو بعوض دستمِزد.

 وقتي باقي تنه را سُرخورد و پايش به زمين رسيد نگاهي به گنبد امامزاده انداخت و گفت: 

-مرد حسابي چه كشكي چه پشمي؟ مُ  ز هول خُم يه غلطي كردُم    
غلط زيادي كه جريمه نداره!!!!!

 

بهونه

                 

                                  

  نترم به دل کشم درد زمونه

                                    دل مو سی دیدنت کرده بهونه

شباهت کلماتی

      

                                 

 عجییبه !! واقعا" هم عجیبه و هم جالب. ایما ئی سردنیا- انگلیس ئو سر دنیا- چطوری بعضی زکلمات ایما ز لحاظ تلفظ و معنی ئیهمه شباهت دارن؟ ایر ئی موضوع نه به فتلا و یدلا و کل تیمور و ماه سلطان و شاطلا و..... درمیون بنیم باور ئیکنن؟ نیگن لیوه ایم؟؟ نگاه کنین....

كلمه انگليسي                   تلفظ بختياري                      معني مشترک درهردوزبان

--------------- -----            -------------------                   ------------------------------

      Lick                          ليس                       لیس زدن 

 Dungle              دَ نگال ،                   شل و ول، لق لقو  

 
   down                  دُ وُن ،                         پا يين

  Rock                      راك ،                          صخره

 Troat                      تِرات ،                      يورتمه رفتن حيوانات

 Cough                   كُف ،                          سرفه كردن    

 House               حَوش ،                     حياط ، خانه

  Cute                      كوتو ،                       حيوان (سگ) كوچولو وبامزه

 Blaze                    بِلاز ،                         شعله

 New                       نو ،                            جديد تازه

Lunch                   لُنج ،                    به دريا انداختن ، لب و لوچه آبكي

 

مردان

 

         

            عاقبت گر  عمرباشد برقرار                          میگذارم این سخن بریادگار

                                     

              می نویسم روی کوه زردکوه             زنده  باد مردان مرد بختیار

كلمات خاص

                                 

 س_"جفتك "چيست؟

 ج_ حركتيست تقريبا" رزمي كه پدران دلسوز لر بصورت نشسته و ناگهاني براي اهلي كردن

      فرزندانشان بكارميبرند.

س- " گِرِجُم "چيست؟

ج- تلاش دوباره لربراي ادامه جنگ درصورتيكه مطمئن باشد گه جنگ ادامه پيدا نخواهدكرد.

اسب دربختیاری

         

                               نا مگذاري اسب ها در بختياري

خِرسان : اسب قوي، تنومند، شجاع و يكه شناس

كَهَر      :   اسب     سياه

سَمَند    :   اسب   با رنگ بين قهوه اي روشن و بز

كُميت   :   اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد

كُميت جال: اسب زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني كمي سفيد

اَلُ  :       اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني سفيد تر

بور :      اسب     كُميت بايال بور

بازي ها و سرگرمي ها

                                            تي – تِ – نُو

                            Ti- te- now                    

كمترلُري است كه كلمه تركيبي بالا رانشنيده يا حداقل يك آنرابرروي چشمه ها،رودخانه ها يادريااجرانكرده باشد.

اگرتكه سنگ صاف وپهني راميان انگشت شست و سبابه گرفته وبطورافقي وباسرعت روي سطح آب راكدچشمه يا رودپرتاب نماييم سنگ بجاي فرورفتن درآب ،ضمن پيشروي  بصورت پرش هاي متوالي بربسترآب ميخزد تا ازقدرت و سرعت افتاده  ودرآب فرورود يا اينكه درساحل بيحركت درنقطه اي متوقف شود.

معمولا نوجوانا ن ،جوانان ومردان اين آزمايش رابراي اثبات زوربازو، دقت پرتاب ونوعي ورزش انجام مي دهند.واگربصورت برد و باخت ورو كم كني يا تعيين برنده باشد شخص شروع كننده قبل ازپرتاب از حريف يا حريفان ميپرسد:

 " تي- تِ- نُو"  چند  "تي- تِ- نُو"  ؟ وحريف اگراعلام كرد مثلا"  5

 " تي- تِ- نُو"، شروع كننده بايد حداقل 5 پرش راداشته باشد وگرنه

بازنده شده واينبارحريفش بايد تعداد پرشهايي را كه برايش تعيين

مي كنند ارائه نمايد و الي آخر......

 ريشه يابي كلمه: اين كلمه درواقع ازدوكلمه بختياري "تيتِن" بمعني

                              نيشگون يا وشگون و " اُو " بمعني آب تشكيل شده و

                            معني نهايي آن مي شود: نيشگون گرفتن از آب

 درواقع سنگ هنگام پرش وبالاپايين رفتن روي آب بنظرمي آيد

 كه از آب نيشگون مي گيرد. امتحان كنيد. كسي ماهرتراست كه

تعدادپرش هايش برروي آب بيشترباشد. ببينيد بختياري ها چه

چيزهايي ابداع نكرده اند ؟؟    ميخواهيد امتحان كنيد؟؟ 

 

اصطلاحات لري

 

"ول كن گُندامَه تا گُنداتَه ول كنم" چيست؟؟

آخرين تقاضاي يك لَر براي خا تمه جنگ تن به تن

 

"تو مدون" چيست؟؟

نام مجهول خوراكيي است كه مادران آهسته و مخفيانه مي جوند ودرپاسخ سو ا ل كودك كنجكاو خود اراِِئه ميدهند.

 

                               

                   

                           

                                    شعر عاشقانه لري

       آدكلان  سيت بخرم  ز ناف آهو         سربنم من بغلت هي بت بنهم بو

فرهنگ بختیاری

 

                                                                                               

                                                                     لری راپاس بداریم

          ازاین ببعد بجای کلمات فارسی-عربی-خارجی معادل لری آنهارابکارببریم:

 

 مرسی متشکر ممنون بگوییم :   منمون

پشه- مگس                    "           پشقه

     شخصی خصوصی          "           شسقی

سوپ                            "             سوف

تلفن                             "             تلیفون

مکانیک-تکنیسین          "           نیکانیک

 کبریت                          "             کربیت

    استکان                        "            استکام

قفل                          "              قلف

 ماشین                      "            ماشی

         تشییع جنازه              "            تشکیل جنازه

   کالباس                    "           کالواکس

             واکس                      "            واسک                

پیامک های لری

 

     

ِاشكَمِت درد ايكُنِه راستي به راستي؟     گُدُمِت: پيتزا نخور  آمُختِه ماستي

دُرگَل نُفت عملي دارِن به هزاردَنگ     كُرگَل پَنگِه به سيل سرسون كنن جنگ

سِويل اَر بيد سِويلاي قديمي                    پيا ار بيد پياهاي صميمي

برف گِرِهد به چارمحال تاحدزوني      ديه تحويل نيگِري عزیز جوني

زين طِلا اسب كهر شلاقِ ماري          سلام و عرض ادب  گَوو بختياري

رهِ ديرگيو ه ء تنگ زخم كِرد پاهامَه     انتظار ديدِنت كور كِرد تيامَه

زِ مَه روشنتري اَفتَو من ريت               توفقط لَو تَربُكُن تا جون بِنُم سيت

تَش گِرايِ هاچُقي مِنِ فقيري          ماست تُرُش پيازِ تَهل و نونِ تيري

 

ضرب المثل ها

                                

 

                                       تفسيريك ضرب المثل بختياري

          رهدُم دِرارُم خينِ كا شمس الدينِه     زِسَرُم دِرَوُردِن كُلَه نِمِدينِه

درزمان هاي نه چندان دور خاني ازخوانين  هفت لنگ به نام كا شمس الدين به دست يكي ازافراد چهارلنگ كشته شد. پسرمقتول به قصدانتقام خون پدراسب و زين و يراق تهيه و گرز اَرزِني و قمه وسايرادوات و مهمات مرسوم درآن زمان تدارك ديده و پاي درراه نهادو ازهمه حلاليت خواست و ازايل

جدا شد. درراه به يكي ازبزرگان چهارلنگ برخوردكردكه با خدم و حشم ونوكرو ديگرملازم به قصدتجارت به جايي ميرفت. خان پس ازوقوف برنيت پسرمقتول دستوراورا دستگيروبه درخت كناري بستندوباتركه بجان اوافتادندوزلف هايش بتراشيدندوبي شال وكلاه وچوغا و دبيت بصورت چواسِه برپشت اسب بستندوتحت الحفظ تا ورودي ايلش بازگرداندند. ايل بسوي جوان جوياي نام وناكام يورش بردندوپرسان كه ماوقع راحكايت كند. جوان كه ازشرمندگي وواماندگي ازانتقام بحالت نيمه ديوانه درآمده بود با گريه بيت گونه زيررا زيرلب نجواكرد و روايت كنند كه تالحظه مرگ اين بيت اززبانش نيفتاد:

        رهدُم دِرارُم خينِ كا شمس الدينِه            زِسَرُم دِرَوُردِن كُلَه نِمِدينِه

 پانويس ها: چواسه= سر و ته . برعكس

 

فرهنگ بختیاری

 

            

                        اسامي منحصر بفرد رايج در بختياري

اسامي ذيل به احتمال قريب به يقين فقط درقوم بختياري رايج و هنوزكاربرد دارند :

-- رُنجُكي                     - بَردي                -- بَرفي              - لَقُمي

-- قَحطي                      -- كُنگَر               -- بَليطي            -- گُرگَلي

-- كَلبَلي                       --  سُرول             -- هِي بِرون       -- مَندِه

-- گََرد و                      -- ما ل گَرد           -- علي گِدا         -- خِيرگَرد

-- شَمبِه (شنبه)            -- جُمِهُ (جمعه)      -- سو وارلي        --مَد ول

-- سُهدِه رو                 -- خونكار             -- تَش قلي           -- آملا

-- قيظان                     --مِرداس              -- وارگِه اي         ديندا ما ل      

 

اسب

     

 

                            نا مگذاري اسب ها در بختياري

خِرسان :   اسب قوي، تنومند، شجاع و يكه شناس

كَهَر      :    اسب     سياه

سَمَند    :  اسب   با رنگ بين قهوه اي روشن و بز

كُميت   :   اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد

كُميت جال: اسب زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني كمي سفيد

اَلُ  :       اسب  زرد، قهوه اي نزديك به زرد با پيشاني سفيد تر

بور :      اسب     كُميت بايال بور

 

حضرات

     مكان امن و مي ناب و رفيق شفيق           گرت مدام ميسر شود زهي توفيق

                        

کودک نوازی

                         

        نا ز و نوازش کودک دربختیاری بیشترباترنم آهنگین ابیات وشعرگونه هاییست که با نگاه کردن

مادران به بچه ها هنگامیکه درخواب هستند و یا مواقعی که شیرین زبانی می کنند ویا درحین

  شیطنت  برزبانشان جاری میشود. دربعضی مواقع کودک ازشنیدن این ابیات آهنگین چنان  به وجد

آمده وجست وخیز که مادرحظ فراوانی میکند و تا حدی به خواندن ادامه میدهد تا گریه اش بگیرد.

 من  دقیقا" نمیدانم که مادران شهری نظیرچنین حرکتی رادارد یا نه؟   به چند نمونه از ناز کردن کودکان

  یا قربون صدقه رفتن مادران بختیاری توجه نمایید:

        برای پسر بچه ها : 

 ۱-  كُرُم كُرُم كُرايي –كُرُم هَف زينِه خواهي، يكيس تُركِه تماشا يكيس زِمالِ بالا يكي بيوي سَرِ جا

   يكيس سي گرمسيرت يكيس سي سردسيرت يكيس زِ هِيوِلاوند يكيس زِطافِه جاوند                                     

  ۲-كُرُم كُرُم قُربون سَرِس خان ايا بَرِس سي نوكرِس

  ۳-دا كُرُمي  دا كُرُمي – تا  زينِه نداري  كُرُمي- زينِه گِرِهدي دومامي- چُدا كِردي هُمسامي

  ۴- دردِت به جونم بزنه به اُستُخونُم بزنه – نوك نُخونُم بزنه- به دودِمونُم بزنه_   به پا و رونُم بزَنه

      و برای دختر بچه ها:

  ۱- دُهدَرُم تاجِ سَرُم- شيسِه نكِرد مَند به سَرُم- حونِه دُهدَر بِراوَرُم- بوو دُهدَ رتاجِ سَرُم-

      ميرِ دُهدَر سي نوكرُم- حرفي ميرِس گوزِ خَرُم

  ۲- دام و دَدوم يَه دُهدَرِه- بَهيگِ عيدي زرگرِه- ئي پدرسگ چونو خَرِه نيا بَهيگِسِه بَرِه